Modern türkiye`nin temelleri inşa edilirken, din ve dine dair kurum ve oluşumlar paranteze alınmıştı. Sorunlar da şimdilerde paketlenmiş halde kaldırılan bu parantezden sökün etti. kültürü besleyen ana damar din, kuşkusuz kurutulamazdı. Bastırıldıkça, engellendikçe, `sistem dışı dindarlık` kok verdi. ancak bu illegal oluşumların yavaş yavaş sekülerleşmeyi beslediği gerçeği gözden kaçırıldı. intisap edenleri tatmin etmeyen, dine mesafeli olanları iyice uzaklaştıran `sahte dindar kimlikler` çoğaldı. Bu dönemeçte iki tartışma belirdi: acaba asla dönüş olarak muhafazakârlaşıyor muyuz; yoksa sekülerleşerek gençler deizme mi yöneliyor?

 

Türk devriminin yaslandığı zihniyet seküler bir zihniyet olduğu için, Batı’da başlayan bir cereyanla birlikte dinle arasına mesafe koymuştur. osmanlı’dan kopuş zaten devrimin amacı olduğu için, dinî bir zihniyetten beslenen osmanlı’yı besleyen kaynaklarla irtibatı kesmek ana hedef olmuştur. ancak toplumun temelinin islâmî bir yapıyla irtibatı bilindiği için de bu politika, bazen doğrudan yapılsa da gerçekte sürekli sansürlenerek sürdürülmüştür. ancak bu manipülasyonlar, devletin yasal olarak perdelediği din olgusu için, illegal kanalları beslemiştir. cemaatlerin doğuşunu ve etkinliğini bu bağlamda okumak mümkündür. 

 

Yaralı Bilinç kitabında Shayegan, modernleşmenin kurumları tahrifini dolayısıyla zihinlerdeki farklılaşmayı anlatması oldukça anlamlıydı. yıllarca ülkesinden uzak kalmış genç bir adam, iran’a geri döndüğünde tahran havaalanından çıkınca evine gitmek için bir taksiye biner. yarı yolda şoföre, ilk tütüncüde durmasını söyler. “tütüncüde ne yapacaksınız beyim?” diye sorar şoför. 

 

“Ne mi yapacağım? Sigara alacağım.” 

“Sigara mı? Sigarayı camide satıyorlar.” 

“Camide mi? yahu cami allah’ın evidir, oraya ibadet etmeye gidilmez mi?”

“Yanlış beyim! ibadet etmek için üniversiteye gidilir.”

`Peki, eğitim ve öğretim nerede….` 

`Hapishanede bayım… 

….. 

 

Kurumların bu şekilde başkalaşım geçirdiğini söyleyen Shayegan, ibadetin maddi dönüşümünü, sigaranın nerdeyse ritüele işlevine büründüğünü söylerken, maddenin alan genişlettiğini, ruhun irtifa kaybettiğini de söylemektedir. işte bu degişimde, toplumsal hafızada mevcut olan allah tasavvuru silinmese de, onun detayları, ibadet, ahiret ve dünya ilişkisi deist bir algıya everildi. kısacası gayba iman irtifa kaybetti, rasyonelleştirilen inançlar akideler güç kazandı Özellikle de (üniversite) genç popülasyon ve metropol nüfusu için modernleşme silindirinin etkin olduğunu söyleyebiliriz. Bilhassa üniversitelerimizin başlangıçtaki pozitivist eğitim felsefesini benimseyişini de anımsamamız gerekir. 

 

İşte bağlamın kapitalizm, ufkun modernizm, varoluşun tek boyutlurasyonalizme doğru everildiği dünyanın dini de Hz. ibrahim kıssasındaki iman (faith) değil; benim kalbim temiz, ninem de hacca gitti argümanındaki inanç/akidenin (belif) etkinliğini konuşuyoruz gerçekte. Bunun düzlemi de geniş anlamda deizme veya rasyonel bir ilahiyata kadar uzanmaktadır. 

 

Deizm ve ateizm uzerine isimli kitap, iman ve inkarin hem düşünsel, hem de toplumsal ve psikolojik köklerini göstermeyi hedeflemektedir. 

 

Deizm ve rasyonel ilahiyat ilişkisinden, bir yaratıcı fikrini iptal eden ateizme varıncaya kadar, bilhassa Bati düşüncesindeki doğum hikayesinden şimdiye kadar geçirdiği felsefî seyri takip etmek mümkündür. Pek tabii olarak bu yolculukta, deizmin ve ateizmin ülkemize yansımaları veya onun kendi dokusundan kaynaklanan kendine has zuhuratlarının izlerini de takip etmek mümkün olacaktır.