Bir Müzikal Alanın Habitus’u: Estetik Zevk ve Toplumsal Duygular

Sayı:31 / Eğitim - Kültür Sanat

Zuhal Bayram

Beyoğlu’nun kalbinde, zamana meydan okuyan bir yapının taş duvarları arasında yankılanan klasik müzik tınıları… “Candela” isimli dinleti, sadece bir konser değil; aynı zamanda mekanın tarihi dokusuyla müziğin zarafetini buluşturan bir deneyimdi. Geçmişin ruhunu taşıyan atmosfer, icra edilen eserlerin katmanlarına eşlik ederek dinleyiciyi adeta farklı bir zamanın içine çekti. Eserlerin yorumlanışındaki özen, mekanın akustiğiyle birleşince dinletiyi çok daha etkileyici kıldı. Programda yer alan parçalar, hem klasik müziğin zarif çizgilerini koruyor hem de dinleyiciye duygusal bir yolculuk sunuyordu. İstanbul’un kültürel ve sanatsal dokusu düşünüldüğünde, Beyoğlu semti, tarihsel ve güncel bağlamda merkezi bir rol oynamaktadır. Semt hem yerli hem de yabancı sanatçıların buluşma noktası olarak öne çıkmış; tiyatro, konser, sergi ve diğer kültürel etkinliklerin yoğunlaştığı bir mekan haline gelmiştir. Beyoğlu’nun kültürel yoğunluğu ile Kastel’in mimari ve akustik özellikleri bir araya geldiğinde, Candela konseri izleyici için çok boyutlu bir deneyime dönüşmektedir. Mekanın tarihsel ve kültürel bağlamı, izleyici bilincinde estetik deneyimi derinleştirirken; akustik ve mimari düzenlemeler, müziğin duygusal etkilerini maksimize etmektedir.  Beyoğlu’nun kalbinde, zamana meydan okuyan bir yapının taş duvarları arasında yankılanan klasik müzik tınıları… “Candela” isimli dinleti, sadece bir konser değil; aynı zamanda mekanın tarihi dokusuyla müziğin zarafetini buluşturan bir deneyimdi. Geçmişin ruhunu taşıyan atmosfer, icra edilen eserlerin katmanlarına eşlik ederek dinleyiciyi adeta farklı bir zamanın içine çekti. Eserlerin yorumlanışındaki özen, mekanın akustiğiyle birleşince dinletiyi çok daha etkileyici kıldı. Programda yer alan parçalar, hem klasik müziğin zarif çizgilerini koruyor hem de dinleyiciye duygusal bir yolculuk sunuyordu. İstanbul’un kültürel ve sanatsal dokusu düşünüldüğünde, Beyoğlu semti, tarihsel ve güncel bağlamda merkezi bir rol oynamaktadır. Semt hem yerli hem de yabancı sanatçıların buluşma noktası olarak öne çıkmış; tiyatro, konser, sergi ve diğer kültürel etkinliklerin yoğunlaştığı bir mekan haline gelmiştir. Beyoğlu’nun kültürel yoğunluğu ile Kastel’in mimari ve akustik özellikleri bir araya geldiğinde, Candela konseri izleyici için çok boyutlu bir deneyime dönüşmektedir. Mekanın tarihsel ve kültürel bağlamı, izleyici bilincinde estetik deneyimi derinleştirirken; akustik ve mimari düzenlemeler, müziğin duygusal etkilerini maksimize etmektedir. Dolayısıyla, Beyoğlu ve Kastel’in bu özellikleri, Candela konserinin yalnızca bir dinletiden öte, bireysel ve toplumsal boyutları olan kültürel bir olay olarak değerlendirilmesine olanak tanımaktadır.
Mekan, izleyici kapasitesi açısından büyük olmamakla birlikte, sahne tasarımı ve aydınlatma düzeni bakımından oldukça özgün bir deneyim sunuyordu. Sahne, oturma alanına göre daha yüksek bir konumda yerleştirilmiş olup, bu tasarım izleyicinin tüm odağına sahneyi yönlendiriyor ve performansı merkezî bir odak haline getiriyordu. Aydınlatma düzeni ise toplamda yaklaşık 2.500 mum ile gerçekleştirilerek sahneyi doğrudan ve yoğun bir biçimde aydınlatacak şekilde konumlandırılmıştı. Bu yoğun ve kontrollü ışıklandırma, sahne ile izleyici arasındaki mekansal ayrımı vurgulamakta, aynı zamanda izleyiciyi mekanın genelinden izole ederek konsantrasyonu yalnızca performansa yönlendirmekteydi. Oturma alanı ise sahneye kıyasla karanlık bir atmosfere sahip olacak şekilde tasarlanmıştı; bu da aslında izleyiciye çevresel dikkat dağıtıcı unsurlardan uzaklaşma ve tamamen müzikal deneyime odaklanma imkanı sunuyordu. Sahne ise mum ışıkları ve destekleyici aydınlatmalar aracılığıyla hem görsel hem de estetik olarak belirginleştirilmiş, performansın dramatik etkisi maksimize edilmiştir. Bu düzenleme, izleyicide mekanın büyüklüğünden bağımsız olarak kişiye özel bir konser deneyimi algısı yaratıyor ve sanki yalnızca birey ve sahnedeki sanatçı arasında doğrudan ve yoğun bir etkileşim varmış hissi uyandırıyordu. Atmosferin böylesine titizlikle kurgulanmış olması, dinletinin seyir zevkini olağanüstü bir noktaya taşıyordu. Yüzlerce mumun oluşturduğu loş aydınlık, yalnızca mekanı romantize etmekle kalmıyor; aynı zamanda müziğin her notasına duygusal bir derinlik kazandırıyordu. Göze ve kulağa aynı anda hitap eden bu düzen, klasik müziği yalnızca işitsel değil, bütünsel bir deneyim haline getiriyordu. Dinleyici, bir yandan sahnede yükselen melodilerin inceliğine kapılırken, diğer yandan ışığın sıcak titreşimleriyle çevreleniyor, adeta ruhunun derinliklerine doğru bir yolculuğa çıkarılıyordu.
Bir klasik müzik eserini canlı dinlemek başlı başına büyük bir keyif iken, bu konserin sunduğu sahneleme, deneyimi olağanüstü bir boyuta taşıdı. Loş ışıklarla çevrili ortam, müziğin dramatik yönünü ön plana çıkarıyor, her bir eseri sıradan bir dinleti olmaktan çıkarıp unutulmaz bir sahne performansına dönüştürüyordu. Seyirci, kendini yalnızca sanatçıların icrasına odaklanmış halde buluyor; sanki mekandaki diğer tüm unsurlar silinmiş, yalnızca sanatçı ve dinleyici arasında özel bir bağ kurulmuş gibi hissediyordu. Bu romantize edilmiş atmosfer, sanatın en güçlü yönlerinden birini, yani insan ruhuna nüfuz etme yeteneğini, gözler önüne seriyordu. Müziğin duygu yüklü katmanları, mum ışıklarının titrek yansımalarıyla birleşerek, kelimelerle ifade edilmesi güç bir bütünlük yaratıyordu. Bu bütünlük, izleyiciye yalnızca bir konser dinlediğini değil, aynı zamanda sahnede şekillenen bir sanat eserinin parçası olduğunu hissettiriyordu.
Konserin açılış bölümünde sahneye, çello, viyola ve kemandan oluşan Bosphorus String Quartet çıkıp, topluluk repertuvarlarında yer alan seçkin klasik eserleri icra ederek etkinliğin başlangıcını gerçekleştirdi. Dörtlünün enstrümantal çeşitliliği, yaylı çalgıların birbirleriyle kurduğu uyumlu diyalog üzerinden hem melodik hem de armonik zenginliği ön plana çıkarmış, bu sayede izleyicilere klasik müzik repertuvarının tarihsel derinliğini yansıtan bir giriş sunulmuş oldu. Bu açılışın ardından, piyanist Hakan Kabil Demir sahne almış ve uluslararası klasik müzik repertuvarında en bilinen eserlerden bazılarını seslendirmişti. Demir’in seçtiği eserler, yalnızca müzikal açıdan tanınırlıklarıyla değil, aynı zamanda icra edildikleri bağlamda dinleyiciye sundukları yoğun duygusal aktarım ile de önem taşımaktadır. Klasik müzik konserleri, yalnızca estetik bir deneyim sunmakla kalmaz; aynı zamanda bireyin psikolojik ve duygusal süreçlerini etkileyen çok boyutlu bir kültürel fenomen olarak değerlendirilebilir. Bunun yanı sıra müzikal eserlerin toplumsal etkisi de göz ardı edilemez. Salonda farklı yaş gruplarından ve kültürel arka planlardan bireylerin aynı eseri deneyimlemesi, sosyal etkileşim bağlamında ortak bir duygu alanı yaratmaktadır. Bu ortak duygu alanı, klasik müzik dinletilerinin yalnızca bireysel değil, aynı zamanda kolektif bir deneyim olduğunu da ortaya koymaktadır. Yani müzik, hem bireysel bilinçte hem de toplumsal düzeyde bir koordinasyon ve duygusal senkronizasyon aracı olarak işlev görmektedir.
Bu ortak duyguların konser salonunda adeta görünmez bir bağ ördüğü söylenebilir. Her birey farklı bir yaşam öyküsünden, farklı bir günlük koşuşturmadan gelmiş olsa da müzik başladığı anda herkes aynı duygusal iklimin içine adım atıyordu. Bir melodinin hüzünlü bir pasajında salondaki derin sessizlik, yalnızca bireysel bir dinleme değil, topluca paylaşılan bir his yoğunluğu olarak deneyimleniyordu. Benzer şekilde, coşkulu bir bölümde hissedilen heyecan ve canlılık, tek tek bireylerden taşarak kalabalığın ortak ritmine dönüşüyordu. Müziğin bu birleştirici gücü, onun evrensel dilinden kaynaklanıyor. Sözcüklere ihtiyaç duymadan, herhangi bir tercüme olmadan, yalnızca tınılar ve ritimler aracılığıyla insanlar arasında bir duygudaşlık kurulabiliyor. Bu yönüyle müzik dinletileri, yalnızca bir sanat etkinliği değil, aynı zamanda toplumun ortak deneyimlerinin bir parçası haline geliyor. Dinleyici, yalnızca kendisi için değil, yanındakiyle birlikte hissederek, o anı kolektif bir belleğe dönüştürüyor.
Bu kolektif belleğin en önemli özelliği ise, zaman ve mekan fark etmeksizin yeniden canlanabilmesi. Yıllar sonra aynı parçayı başka bir yerde dinleyen kişi, yalnızca müziği değil, o akşamki atmosferi, yanındaki tanımadığı insanlarla kurduğu görünmez bağı da hatırlayabiliyor. Böylece konserler, yalnızca o ana sıkışıp kalmayan, dinleyicinin hayatına eşlik eden kalıcı izler bırakıyor. Belki de bu yüzden, kimi melodiler dinlendiği anda olduğu kadar, bellekte yeniden yankılandığında da aynı yoğunlukta hissedilebiliyor. Sonuçta müzik, bireyi kendi iç dünyasına yöneltirken, aynı anda onu başkalarıyla da buluşturuyor. Bu ikili etki, yani hem içsel derinlik hem de toplumsal birliktelik yaratma gücü, onu diğer sanat dallarından ayıran en belirgin özelliklerden biri olabilir. Konser salonundan çıkıldığında geriye kalan, yalnızca işitilen notalar değil; aynı zamanda ortak bir duyguda buluşmuş olmanın verdiği hafiflik ve tamamlanmışlık hissi oluyor.
Klasik müzik dinletilerine katılmak, yalnızca estetik bir tercih değil, aynı zamanda toplumsal bir katılım biçimidir. Dinleyiciler, böylesi bir etkinlikte bulunarak kültürel ilgilerini görünür kılar ve bu ilgiler aracılığıyla bir tür kimlik inşa eder. Sosyoloji literatüründe “kültürel sermaye” olarak adlandırılan bu durum, bireylerin hangi etkinliklere katıldıkları, hangi sanatsal deneyimlere yöneldikleri üzerinden toplumsal aidiyetlerinin şekillenmesiyle ilgilidir. Beyoğlu’ndaki tarihi bir yapıda gerçekleşen bir konser, sadece müzik dinleme anı sunmaz; aynı zamanda mekanın hafızası ve sembolik değeriyle birleşerek, katılımcının kendini belli bir kültürel çerçeve içinde konumlandırmasını sağlar. Bu yönüyle konser, estetik bir deneyim olmanın ötesinde, toplumsal ilişkilerin yeniden üretildiği bir “alan” haline gelir. Sanatsal beğeni, çoğu zaman bireysel bir tercih gibi görünse de aslında toplumsal süreçlerden bağımsız değildir. Bir konser salonuna gitmek, belli bir tür müziğe ilgi göstermek ya da bu ilginin dilini çözebilmek, bireyin sahip olduğu kültürel birikimle doğrudan ilişkilidir. Bu birikim, aileden gelen alışkanlıklardan, eğitim deneyimlerinden ya da içinde bulunulan sosyal çevreden beslenir. Dolayısıyla klasik müzik konserine katılan kişi, yalnızca estetik bir haz peşinde değildir; aynı zamanda kendisini belli bir toplumsal evrenin parçası olarak da konumlandırır. Bu durum, beğenilerin kişisel değil, toplumsal bir anlam taşıdığını gösterir. Salonda bir araya gelen farklı bireylerin ortak bir müzikal deneyimde buluşması, hem kültürel çeşitliliği hem de belirli estetik kalıpların nasıl paylaşıldığını gözler önüne serer.
Bu tür konserler, yalnızca bir müzik dinletisi değil, aynı zamanda katılımcıların taşıdıkları kültürel alışkanlıkların görünür hale geldiği bir mekan işlevi görür. İnsanların nasıl giyindikleri, salona nasıl yerleştikleri, eserler arasında nasıl tepki verdikleri ya da alkışın ne zaman başlayıp ne zaman biteceğini bilmeleri, aslında içselleştirilmiş kültürel bir yönelimi ortaya koyar. Bu davranışlar tek tek bireylerin anlık tercihlerinden ibaret değildir; uzun yıllar boyunca edinilen alışkanlıkların, aileden, eğitimden ve sosyal çevreden taşınan görgülerin doğal bir yansımasıdır. Böylece konser salonu, yalnızca müziğin icra edildiği bir yer değil, aynı zamanda katılımcıların kültürel kimliklerini sergiledikleri ve birbirlerini bu ortak davranış kalıpları üzerinden tanıdıkları bir alan haline gelir. Bu ortak davranış kalıpları, bireylerin yalnızca kişisel zevklerini değil, aynı zamanda ait oldukları toplumsal dünyanın da izlerini taşır. Bir konser salonunda sergilenen dinginlik, sessizlik ve belli anlarda yoğunlaşan dikkat, aslında bireylerin kültürel aidiyetlerini görünür kılan işaretlerdir. Dinleyiciler arasında söze dökülmese de paylaşılan bu ortak tutum, aynı sosyal atmosferi soluyan insanların bir tür “biz” duygusunu hissetmesine imkan tanır. Bu bağlamda müzik dinletisi, sadece estetik bir deneyim değil, toplumsal aidiyetin yeniden üretildiği bir sahneye dönüşür. Burada dikkat çekici olan, böylesi bir etkinlikte bireyin tek başına kalsa dahi tamamen yalnız olmamasıdır. Çünkü müzikle kurulan bağ, çevresindeki diğer dinleyicilerin aynı anda benzer bir yoğunluk yaşamasıyla pekişir. Bu durum, bireysel estetik zevkin ötesine geçerek kolektif bir deneyim yaratır. Her alkış anında salonda hissedilen senkronizasyon, aslında tek tek kişilerin hareketlerinden çok daha fazlasını ifade eder; ortak bir ritmin, ortak bir kültürel belleğin yeniden kurulmasını. Konser salonu, yalnızca müziğin dinlendiği bir yer değil aynı zamanda belirli toplumsal kodların görünür olduğu bir habitustur. Dinleyicilerin giyim tarzları, oturuş biçimleri, sessizlik anlarında sergilenen dikkatleri ya da alkış anındaki ritimleri, aslında ortak bir kültürel davranış repertuvarını yansıtır. Bu davranışların her biri, bireylerin estetik zevklerini olduğu kadar ait oldukları sosyal dünyayı da temsil eder. Sanatçıya ve müziğe duyulan saygı, dinleyicilerin giyim tercihlerinde ve salondaki davranışlarında somutlaşır. Şık giyinmek, yalnızca estetik bir tercih değil; aynı zamanda mekanın kurallarına ve orada paylaşılan kültürel beklentilere uyum sağlamanın bir yoludur. Benzer şekilde, konser boyunca sessiz kalmak, telefonla ilgilenmemek, parçalar arasında uygun anlarda alkışlamak gibi davranışlar da, bu alanın yazılı olmayan kurallarıdır. Bu kurallar, bireylerin içselleştirdiği bir habitusun göstergesidir. Kimi için bu davranışlar oldukça doğal ve gündelik bir alışkanlık iken, ilk kez bu ortama giren biri için öğrenilmesi gereken bir kültürel kodlar bütünüdür. Dolayısıyla konser salonu, sadece müziğin icra edildiği değil; aynı zamanda bireylerin sahip oldukları “kültürel sermayeyi” görünür kıldıkları ve toplumsal aidiyetlerini sahneledikleri bir alana dönüşür. Burada estetik zevk kadar, o zevki nasıl yaşadığı ve dışa vurduğu da önem kazanır.
Konseri sırasında gözlemlenen bir diğer önemli fenomen, müziğin zaman algısı üzerindeki etkisidir. Parçaların süreleri ve tonal akışları, izleyicinin zaman algısını dönüştürmekte, bireyi gündelik yaşamın hızlı temposundan uzaklaştırmaktadır. Bu bağlamda klasik müzik dinletileri, yalnızca estetik bir deneyim değil, aynı zamanda zihinsel ve duygusal bir rehabilitasyon aracı olarak değerlendirilebilir. Bir buçuk saatlik performans, sanki birkaç dakikalık yoğun bir deneyim gibi algılanır. Zaman, müziğin ritmine göre hızlanır ya da yavaşlar; sonunda ise herkes için aynı şaşkınlık belirir: “Nasıl bu kadar çabuk bitti?”
Klasik müzik, köken olarak Batı dünyasında filizlenmiş olsa da, aslında insana dair evrensel duyguları dile getirir. Dinleyen kişi hangi kültürden, hangi coğrafyadan gelirse gelsin, melodilerde kendinden bir parça bulabilir. Bir kemanın hüzünlü sesi, bir piyanonun dingin tınısı ya da bir çellonun derinlikli yorumu, insan kalbinin en temel hislerine dokunur. Bu yüzden klasik müzik, sınırları aşarak farklı toplumlarda ortak bir duygu dili yaratır. Bir dinleyici için eserdeki dramatik yükselişler hayatın zorluklarını hatırlatabilirken, bir başkası için aynı bölüm umut ve coşkunun bir sembolü olabilir. Yine de bu farklı algıların ötesinde, herkesin bir noktada birleştiği şey, müziğin hissettirdiği yoğunluk ve samimiyettir. Konser salonunda yan yana oturan onlarca, hatta yüzlerce insan, kelimelere gerek kalmadan aynı duygusal yolculuğa çıkabilir. Candela’nın da konser repertuvarı, bu evrenselliğin pratik bir örneğini sunmaktadır. Klasik dönem bestecilerinin eserlerinden çağdaş bestecilerin ritimlerine uzanan çeşitlilik, klasik müziğin zamansız ve mekansız doğasını doğrulamaktadır. Bu evrensel müzik anlayışı, kendi kültürel bağlamımızla kıyaslandığında, Türk kültüründe müziğin tarihsel ve sosyal işlevini anlamak açısından da önem kazanmaktadır. Osmanlı-Türk musikisi, hem saray hem de halk müziği bağlamında, insana özgü duygusal ifadeyi doğrudan ileten bir sistem geliştirmiştir. Sarayda icra edilen klasik müzik, makam sistemine dayalı olarak bireyin ruhsal durumunu dengelemeye ve manevi bir deneyim sunmaya yönelik bir yapı oluştururken; halk müziği ve türküler, toplumsal hafızayı ve günlük yaşam deneyimlerini yansıtarak kolektif kimliğin pekişmesini sağlamıştır. Ayrıca halk müziği ve saz geleneği, kolektif bir duygusal senkronizasyon aracıdır. Tıpkı bir konser salonunda yüzlerce bireyin aynı anda aynı melodiyi algılaması gibi, halkın söylediği türküler ve halk oyunları, toplumsal bağları güçlendirmekte ve ortak duygusal deneyim yaratmaktadır. Bugün bir salonda Batı klasik müziğini dinlerken hissedilen duygular ile geçmişte bir Osmanlı meclisinde icra edilen musikiden alınan haz aslında aynı insani kaynaktan beslenmektedir. Her iki deneyim de dinleyiciyi yalnızca estetik bir zevkle buluşturmakla kalmaz; aynı zamanda ruhun derinliklerine dokunur, zamanın ve mekanın ötesinde bir yolculuğa çıkarır. Melodilerin ve ritimlerin yarattığı yoğun duygusal atmosfer, farklı coğrafyalarda ve yüzyıllarda olsalar bile insanın ortak hislerini ortaya çıkarır. Bu yönüyle klasik müzik, ister İstanbul’un saray odalarında, ister modern bir konser salonunda icra edilsin, insan deneyiminin evrensel bir dili olduğunu kanıtlar.