Gruplar arasındaki bu görünmez centilmenlik anlaşması, onların birbirine oldukça yakın olduğu anlamına gelmiyordu. Gruplar esas itibarıyla birbirlerinin rakibidirler, grup kimliğinin oluşması için sosyolojideki iç grup-dış grup (biz ve onlar) ayrımının[1] işletilmesi gerekir. Öncelikle dinî grup (iç grup) kendini dindar olmayanlardan ayırt eder, ikinci olarak da diğer dinî gruplardan farkını ortaya koymaya çalışır. Böylelikle dinî grup mensupları uhrevi açıdan en kolay ve emin bir şekilde kurtuluşa erecek bir topluluğun parçası olmaktan büyük bir memnuniyet duyar.
Dini gruplar doğal olarak daha fazla insana ulaşmak hedefindedir. Ancak bunun için yakın tarihte kitle iletişim imkânlarından faydalanmak yerine birebir ilişkiler tercih ediliyordu. Çünkü kitle iletişim araçları her şeyden önce dinî grupların deşifre olması anlamına geliyordu. Oysa 1990’larda Hristiyan misyonerler “Hiç İncil okudunuz mu?” sorusuyla ulusal gazete ve dergilere ilanlar veriyorlar, kendilerine mektup yollayan kişilere çeşitli dokümanlar ve kitaplar gönderiyorlardı. Dinî gruplar deşifre olma pahasına böyle bir reklam yolunu tercih etseler, yani örneğin Risale-i Nur külliyatının reklamını vermek isteseler muhtemelen büyük medya kuruluşları tarafından reddedileceklerdi. Bu ve benzeri gerekçelerden dolayı dinî gruplar kartopu tekniği ile genişlemeyi tercih ediyordu: Gruba her gelen kişi bir arkadaşını da getirmeye çalışıyor ve bu başarıldıkça grup yavaş yavaş büyüyordu.
Aslında dinî neşriyat (kitap, gazete, dergi) 1940’ların ikinci yarısından itibaren Türkiye’de güçlenerek günümüze kadar gelmiştir. 1970 ve 80’lerde de çok sayıda dinî dergi ve dinî kitap vardı. Ancak bu dinî dergiler, diğer popüler dergiler gibi gazete bayilerinde değil, özel kitabevlerinde satılır veya abonelik yoluyla okuyucusuna ulaşırdı. Dinî gazete ve dergi satışlarının popüler medyanın önüne geçtiği istisna durumlar olsa da büyük yayın kuruluşları “kendinden menkul olduğu” gerekçesiyle bu rakamları kabul etmiyordu. Büyük şehirlerde dinî yayıncılığın belirli merkezleri bulunuyordu. Ankara’daki Hacı Bayram ve İstanbul’daki Beyaz Saray bunların en bilinenleridir. Şehirler küçüldükçe daha küçük pasajlar veya kitabevlerinde bu yayınlar bulunurdu.
Bu dönemde dinî gruplar bir taraftan kendilerini topluma anlatmak istiyor ama diğer taraftan tam anlamıyla da görünürlükten kaçınıyorlardı. Çünkü bu durumda kolluk kuvvetlerinin dikkatini çekebilirlerdi. Kitle iletişimindeki maddi imkân(sızlık)lar da onların bu durumlarını destekliyordu: Görünmek isteseler de görünemezlerdi ve gerçekte o kadar da görünür olmak istemiyorlardı.
Görünür Olmamanın Felsefesi: İhtiyat, Teenni, Tedbir
Dinî grup faaliyetlerinin sürekli gözetim altında tutulması “ihtiyat”, “teenni”, “tedbir” gibi ilkelerin gelişmesine yol açtı. Kâmûs-ı Türkî’de ihtiyat, “İleride lüzum görülür ihtimal ve mülahazasıyla tedbirli davranma; basiret, tedbir, gafletin aksi; hâlihazırda zait gibi görünüp ancak ileride lüzumu ihtimâline binaen saklanan şey” olarak tanımlanır.[2] Nurcu gruplar tarafından neşredilen bir sözlükte ihtiyatın anlamları, “Sakınmak; işleri iyi düşünmek; tedbirlilik; işlerde basiret üzere bulunmak; yedek” şeklinde sıralanır.[3] Görüleceği üzere Kamus-ı Türkî’de ikinci planda kalan sakınma ve basiret bu sözlükte ön plana çıkmıştır. Bunun sebebi açıktır, zira Said Nursi’nin eserlerinde sürekli olarak ihtiyata vurgu yapılır, hatta “tam ihtiyat” terkibi kullanılır. İhtiyat ilkesine göre Risale-i Nur talebeleri yabancılarla ilişki kurarken dikkatli olmalı, siyaset konularına girmemeli, dindar olmayanların dikkatini çekecek faaliyetlerde bulunmamalı, hatta güvenmedikleri kişilere Risale-i Nurlardan bahsetmemelidir.[4] Nurcu gruplar arasında hâlâ ihtiyat ilkesinin sürdürülmesi gerektiği noktasında görüşlerin serdedildiğini görüyoruz. Örneğin Yeni Asya gazetesi köşe yazarlarından Cevat Çakır 2021’de konuyla ilgili peş peşe altı köşe yazısı kaleme aldı. Bu dizinin ilk yazısı, “Üstad Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri, Risale-i Nur’un teşekkülü esnasında talebelerine sürekli ihtiyat ile hareket edilmesini tavsiye etmiştir. Gerek Risalelerin basımı, dağıtımı ve gerek mahkeme safhaları gibi her konuda ihtiyatı tavsiye etmesi bugün de aynı hassasiyetin bizler tarafından da uygulanması gerektiği kanaatini taşıyorum,” cümleleriyle başlar.[5]
Risale-i Nurların dışında çeşitli İslâmcı dergilerde ihtiyat, teenni ve tedbiri konu edinen yazıların kaleme alındığını görüyoruz. 1997 yılında Ribat dergisinde çıkan bir yazıda, bazı konular istisna olmak üzere, söz konusu ilkelerin Müslümanların tutum ve davranışlarında esas olması gerektiği vurgulanır.[6]  Yazıda yer alan teenni “Bir işi acele etmeden iyice düşünerek yapma, temkinli ve ihtiyatlı davranma” anlamına gelmektedir ve Hz. Peygamber’in “Teennî Allah’tan, acelecilik şeytandandır” buyurduğu rivayet edilir.[7] 1995’te Değişim dergisindeki bir soruşturma dosyasında İbrahim Ethem Deveci Türkiye’de yoğun bir değişim talebi olduğunu, bu talebin büyük bölümünün dindar insanlardan geldiğini belirttikten sonra “değişim aktörlerinin teenni ile, basamakları atlamadan hareket etmeleri” tavsiyesinde bulunur.[8]
Ahmet Belada tedbirin “bilgi ve ihtiyat esasına dayandığı”nı; korkma, kaçma gibi manalara gelmediğini, tedbirli davranmanın iman ve akl-ı selim sahibi kişilerin özelliği olduğunu belirttikten sonra ekler: “Aksi takdirde sivri, ricid davranış ve çıkışlarla dikkatleri üstüne çekmektir ki, bu olabilecek işlerin olmasını baltalamak demektir. Emeklerin telef olması, elemanların telefi anlamına gelir.”[9]
Hatırat kitaplarına baktığımızda ihtiyat ilkesinin hem grup hem de bireysel olarak uygulandığını görüyoruz. Gümüşhanevi Dergâhının halifelerinden Ömer Lütfi Efendi’nin kızı Atiye 1940’lı yıllarda lisenin kapısına geldiğinde başını açar. Öğretmenleri onun başını örttüğünün hiçbir zaman farkına varmaz, zira “Atiye kendisini gizlemeyi çok küçük yaşlardan itibaren öğrenmiştir.”[10]   İmam Hatip liselerinin kuruluşunda büyük emeği olan Celalettin Ökten’in kızı Dr. Hümeyra Ökten,  1949’da mezun olduğu Tıp Fakültesi öğrenciliğinde ve akabindeki asistanlık yıllarında namaz kıldığını hep gizler.  1953’te görevli olarak gittiği hac dönüşü başını kapatsa da hocalarının kabul etmemesi üzerine başını açar. Dr. Ökten uzmanlığını bitirdikten sonra başını örtmeye başlar.[11]
Nevzat Kor 1960’ta üniversitede asistan iken şeyhi Mehmet Zahit Kotku ile hacca gider. Fakat üniversite hacca izin vermediği için Beyrut üzerinden yolculuk yapar, iznini de Beyrut ziyareti olarak alır.[12] 1961-62’de İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü müdürlüğünü fizik profesörü Celal Saraç yürütür. Hayreddin Karaman’a göre Saraç, “dindar bir aileye mensup gizli dindar”dır.[13]
Ümit Meriç İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde çalışırken, 1970’lerin sonuna doğru namaza başlar. Fakültede namazını kılarken kimsenin görmemesi için odasının kapısını kilitler, ışıkları söndürür. Kendi ifadesiyle, “Loş bir mağaranın kuytularında dua eden ilk Hristiyanlar gibi böyle kaçamak namaz kılar.”[14]
1997’ye kadar 14 yıl 7 ay öğretmen subay olarak görev yapan İskender Pala namaz kılarken kendisini kimsenin görmemesi için özel bir çaba sarf etmiştir ve bu süre içinde karargâh içinde namaz kılarken sadece bir kişi onu görmüştür. Dışarıda Cuma namazlarına gider, ama vakit namazlarını diğer dindar subaylar gibi ya kapısını kilitleyip gizlice kılar ya da akşam evinde kaza eder.[15]
Simmel “Herhangi bir konu hakkında sessizlik beklenmeden önce, sessizliğin öğrenilmesine ihtiyaç duyulur,” der.[16] Tam da bu tespite örnek olacak şekilde Mehmet Efe, 1980’lerdeki dindar gençleri ele aldığı Mızraksız İlmihal isimli romanda, kendini gizleme, sürekli bir tedbir ve temkin halinin dindarın psikolojisi haline geldiğini -eleştirel bir şekilde- şu cümlelerle anlatır: “Tedbirli olmalı, her şeyi her yerde söylememeli tamam da, bu felsefe bizim bütün hayatımız oldu nerdeyse! Belki bu yüzden kendimi her an düşecekmiş gibi hissediyorum. Sürekli, vahşi ve tedirgin edici bir ürperti duyuyorum, vahşi bir yabanlık. İnsanı içine kapatıyor bu duygu.”[17]
İhtiyattan Seçim Deklarasyonlarına
Dinî gruplar içerisinde süreli yayın çalışmalarına ilk başlayan grup Nurculardır. Nakşi gruplar ve Süleymanlılar çok daha sonraları dergi yayınına başladılar.[18] Nurcular 1960’lardan itibaren Bediülbeyan, İrşad, Hareket, İhlas, Zülfikar, Uhuvvet, İttihad gibi kısa süre yayın hayatında kalan ve sonra mahkeme emriyle kapatılan gazeteler çıkardılar. 1970’de kurulan Yeni Asya gazetesi ise halen yayın hayatına devam ediyor. Bu yayın hayatı süresince bazı radikal çıkışlara da sahne oluyoruz. Örneğin 1964’te muvazzaf general Faruk Güventürk’ün “Nurcular yeşil komünisttir. Rusya’dan para alıyorlar,” şeklinde Milliyet gazetesinde yayınlanan beyanatına karşı Zülfikar gazetesinde iki yazıyla sert bir cevap verilmişti.[19] General Güventürk aynı yıl (1964) yayınlanan Din Işığı Altında Nurculuğun İçyüzü başlıklı bir kitabın da yazarıydı. 1964’te dikkat çekici bir şekilde Nurculuk hakkında peş peşe kitaplar yayınlanmıştı. Güventürk’ün kitabı dışında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından basılan Neda Armaner’e ait İslâm Dininden Ayrılan Cereyanlar: Nurculuk (Ankara, 1964), Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanan Nurculuk Hakkında (Ankara, 1964) ve Çetin Özek tarafından kaleme alınan Türkiye’de Gerici Akımlar ve Nurculuğun İçyüzü (Varlık Yayınları, İstanbul, 1964) isimli kitapları görüyoruz. İsmail Kara’ya göre bu kitaplar Nurculuğa karşı yürütülen bir projenin parçasıydılar. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın neşrettiği kitaba karşı aynı yıl Nurcular tarafından Diyanet İşleri Reisliği Nurculuk Hakkında Ne Diyor? (İzmir, 1964) başlıklı bir reddiye kitap çıkarıldı.[20]  Muhtemelen Nurcular kendi aleyhlerinde yapılan bu geniş çaplı propagandaya karşı hem kitap hem de gazete yoluyla cevap vermek zorunda kalmışlardır.
Benzer bir savunma Süleymanlılar tarafından yapılmıştır. Abdurrahman Şeref Laç 17-21 Şubat 1968’de Babıalide Sabah gazetesinde tırnak içinde “Süleymancılık” başlığı altında beş köşe yazısı kaleme almıştı. Grup bu yazıları toplayıp Solcuların Süleymancılık Uydurmasına Cevap adı altında tarihsiz, müstakil bir kitapçık olarak bastırıp dağıttı. 1970’te bu kitapçık genişletilerek Konya’da yeniden basıldı ve kamuoyuna sunuldu. Bu yeni baskıda Süleyman Hilmi Tunahan’ın hayatına ve Necip Fazıl Kısakürek’in grupla ilgili yazılarına da yer verildi. 1986’da bu kitapçık ve diğer bir takım belge ve yazılar eski İçel milletvekili Ali Ak adına, daha büyük bir kitap olarak basıldı.[21] 1987’de yine Ali Ak adına bir kitap daha yayınlandı. Bu kitapta özellikle gruba ait olan Kurs ve Okul Talebelerine Yardım Dernekleri Federasyonu’nun tüzüğü, üye dernek sayısı, gelir kaynakları konusunda bilgiler ve öğrencilerin devam ettikleri eğitim kurumlarına dair örnek tablolara da yer verildi.[22] Bu kitaplar grubun şeffaf bir şekilde kendini kamuoyuna tanıtma çabasının bir göstergesidir.
1978-1980 arasında çıkan Şura, Tevhid ve Hicret gazetelerinde, daha sonraki dönemlerde çıkan Şehadet, Mektup gibi bazı dergilerde siyasi açıdan oldukça radikal görülebilecek yazılar ve görseller yer alırken, 1980 ve 1990’larda yayın hayatına başlayan büyük dini grupların dergileri Afgan Cihadı ve Filistin konuları hariç olmak üzere bu tür söylemlerden özellikle uzak durdu. Hatta dinî grupların siyasi çizgileri bu yayın organları tarafından eleştiriliyordu. Örneğin 1979’da Hicret gazetesi Süleyman Demirel’in Adalet Partisi’ne destek veren Yeni Asya gazetesini laik- demokratik-Kemalist rejimden yana, şeriatçı olmayan, İslâm devletinin kurulmasına karşı bir yayın gazete olmakla suçlamıştı.[23]
Diğer dinî gruplar 1980’den sonra kurdukları dergilerle yavaş yavaş kendileri hakkında bilgiler vermeye başladılar. Öğüt dergisinin Şubat 1987 sayısında grubun lideri Haydar Baş’ın fotoğrafı, içerikte de fotoğraflarla birlikte uzun bir röportaj yer aldı.[24] İskenderpaşa Cemaati’ne ait İslâm dergisinin Kasım 1987’deki sayısının kapağında 1980’de vefat eden Mehmet Zahid Kotku’nun fotoğrafı yayınlandı. İslâm dergisinin Şubat 1990 sayısında da İskenderpaşa Cemaati’nin lideri Esad Coşan’ın fotoğrafı ilk kez yer aldı.[25] Bu örnekler ihtiyat ve görünürlük konusunda dinî gruplardaki değişimin işaretleriydi.
Refah Partisi’ne yakın olan Yörünge dergisi 24-31 Temmuz 1994 sayısının kapağında Şeyh Nazım Kıbrısi’ye yer verdi. Kıbrısi dünyaca tanınan bir şeyhti ve İngiltere’de yaşamaktaydı. Dolayısıyla onun dergi kapağında yer alması Türkiye’deki dinî grupları doğrudan etkilemezdi. Fakat dolaylı olarak da olsa kamuoyu dergi kapağında şeyh fotoğraflarına hazırlanıyordu. Nitekim derginin 30 Ekim-6 Kasım 1994 tarihli sayısının kapağında, vefatının birinci yıl dönümü vesilesiyle Menzil Şeyhi M. Raşit Erol, 1995 yılındaki bir kapakta ise Nurcuların “abi”lerinden Mustafa Sungur yer aldı. Kendisiyle uzun bir röportaj yapılan Mustafa Sungur yerel seçimlerde Refah Partisi’ne desteklerini belirtiyordu.[26] Erenköy Cemaati’ne ait Altınoluk dergisi Ağustos 1999 sayısının kapağında temmuz ayında vefat eden Musa Topbaş’ın fotoğrafına yer verdi.
1980 ve 90’larda ulusal gazete ve dergilerde dinî gruplar bazen doğrudan isimleriyle, bazen de tarikat, şeyh gibi kelimelerle yer aldı. Ancak bu haberlerin hepsi olumsuzdu ve grupları kötülemeye yönelikti.[27]
Bu dönemde olumsuz olmayan yazılar da görmekteyiz. Örneğin Nokta dergisinde 1985 yılında Kadiri ve Rifai şeyhi Galip Kuşçuoğlu ile bir mülakat yayınlandı. Bu mülakatta Kuşçuoğlu Cumhuriyet rejimine muhalif olmadıklarını, kanunlara aykırı bir şey yapmadıklarını belirtiyordu.[28]
Merkez sağ görüşe sahip Tercüman gazetesi de 1989’da “Süleymancılar Cevaplıyor” manşetiyle Kemal Kacar’la yapılan altı bölümlük uzun bir röportaj yayınladı. Süleyman Hilmi Tunahan’ın damadı olan, eski milletvekili Kemal Kacar bu röportajda Süleymanlıların başı ya da büyüğü olduğunu kabul ediyor ama şeyh olmadığını söylüyordu.[29]
1990’ların ortalarına doğru Türkiye’de daha önce pek duyulmamış bir dinî grubun müntesipleri basında yer almaya başladılar. Aczmendiler denilen bu grubun erkekleri uzun saç ve sakalları, uzun külahlarının üzerine sarılmış siyah sarıkları, siyah cübbeleri ve ellerindeki asaları, hatta zikirleri ile haberlere konu oldular. Ulusal kanallar ve gazetelerde yer alan görüşleriyle iyice tanınan grubun lideri Müslüm Gündüz, bir evde Fadime Şahin’le birlikte 29 Aralık 1996’da polisler tarafından basıldı. Baskına pek çok televizyon muhabiri de eşlik ediyordu ve Gündüz’ün yarı çıplak görüntülerini çektiler. Bu görüntüler günlerce basında yer aldı, mağdur olduğunu söyleyen Fadime Şahin ulusal kanallarda canlı yayınlara katıldı. Daha önce ismi duyulmayan başka isimlerin de dâhil olduğu bu süreç, dinî gruplara yönelik bir kara propaganda örneği olarak yakın tarihteki yerini aldı.
Dinî grupların görünürlüğü açısından yakın tarihin en önemli olayı 11 Ocak 1997’de Necmettin Erbakan tarafından başbakanlık konutunda dinî grup liderlerine ve âlimlere verilen iftardır. Bir gün öncesinde Yeni Şafak gazetesinde çıkan habere göre Türkiye’nin büyük dinî gruplarının liderleri bu iftara davetliydi. Ancak davete pek çok lider katılmadı. Katılmayanlar arasında Kemal Kacar, Esat Coşan, Enver Ören, Fetullah Gülen de vardı.[30] Belli ki bazı dinî grup liderleri bu iftarı ihtiyata uygun bulmamıştı.
1990’larda ulusal medyanın olumlu anlamda yer verdiği cemaat lideri Fetullah Gülen’di. 28 Şubat 1997’de askeriyenin laiklik üzerine vurgu yaptığı bir bildiri yayınlanan Milli Güvenlik Kurulu toplantısından sonra 29 Mart’ta cemaatinin televizyon kanalına çıktı ve askeriyenin anayasal yetkisini kullandığını söyledi. 16 Nisan’da ise Kanal D’de benzer görüşlerini tekrarladı ve Erbakan Hükümeti’nin görevi bırakması gerektiğini ifade etti. 18 Nisan 1997 tarihli Hürriyet gazetesi bu televizyon konuşmasını “Beceremediniz artık bırakın,” Milliyet gazetesi ise “Gülen de uyardı” sürmanşetiyle verdi. Aslında Fetullah Gülen daha önce dinler arası diyalog faaliyetleriyle kendi yayın organları dışındaki gazetelerde haber yapılmıştı.[31] Ancak ulusal gazete ve televizyonlarda bu şekilde yer almasının hükümet karşıtlığından kaynaklandığı açıktı.
Dinî Grupların Seçim Deklarasyonlarına Giden Yol
Turgut Özal 1989’da Cumhurbaşkanı olduğunda halef olarak Yıldırım Akbulut’u bırakmıştı. Ancak Akbulut’un 1991’de Anavatan Partisi başkanlığını kaybetmesi ve başbakanlıktan istifa etmesi sonucu yeni başbakan liberal olarak tanınan Mesut Yılmaz oldu. Bu durum Anavatan Partisi’ni destekleyen dinî gruplar tarafından hoşnutsuzlukla karşılandı. 1993’te Turgut Özal aniden vefat ettiğinde dinî gruplar siyasi açıdan yeni bir adres aramaya başladılar ve bir kısmı Refah Partisi’ne yöneldi. 24 Aralık 1995 genel seçimlerinden 3 Kasım 2002 erken genel seçimlere kadar olan ve arada 28 Şubat (1997) sürecinin yaşandığı koalisyon hükümetleri döneminde dinî grupları toplayacak güçlü bir merkez sağ yoktu. Milli Görüş’ten koparak 2001 yılında kurulan Ak Parti yeni merkez sağ olarak hem toplumun hem de dinî grupların teveccühünü kazandı ve 2002’de iktidar oldu. Şüphesiz bazı dinî gruplar eski siyasi bağlılıklarını devam ettirdiler ve Ak Parti’ye yönelmediler, ancak dinî grupların çoğunluğu için yeni adres belliydi. Dinî gruplar ihtiyat yaklaşımının gereği olarak siyasi desteklerini çoğunlukla gizlediler. Aslında siyasi gelişmeler de ihtiyata uygundu, zira Ak Parti iktidarda olsa bile askeriye, yargı ve üniversite çevreleri tarafından kıskaç altındaydı. Nitekim Genel Kurmay Başkanlığı 27 Nisan 2007’de laikliği merkeze alan bir açıklama yapmıştı. Bugün bu açıklama bir muhtıra olarak kabul ediliyor. 2008’de  Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından Ak Parti’ye “laikliğe aykırı fiillerin odağı haline geldiği” iddiasıyla kapatma davası açıldı. Anayasa Mahkemesi’ndeki dava hazine yardımında kesinti cezası ile sonuçlandı. Yine 2008’de Üniversitelerarası Kurul olağan üstü bir toplantı düzenleyerek üniversitelerdeki başörtüsüne ve laikliğe vurgu yapan hükümet karşıtı bir bildiri yayınladı. Dolayısıyla 2007’deki genel seçimlerden ikinci kez galibiyetle çıkıp iktidarını sürdürse bile Ak Parti’ye yönelik bu girişimler dinî grupları ihtiyat ilkesine sıkı sıkıya bağlanmaya yetecek nitelikteydi.
Hükümete en erken açık destek Muharrem Nureddin Coşan’dan geldi. Esad Coşan’ın vefatından sonra İskenderpaşa Cemaati’nin bir kısmının liderliğini üstlenen oğlu Muharrem Nureddin Coşan özellikle seçimler konusunda kendi web sitesinden sürekli görüş bildirdi: 2002’de Ak Parti’yi destekleyen açıklamalar yaptı, 2007’de desteğini geri çekti, 2011’de MHP’yi destekleyeceğini duyurdu. Bu arada 2003’te yurt dışına asker gönderme tezkeresi ile olumsuz görüş bildirdi. 2014 ve sonrasındaki seçimlerde ve referandumlarda da Ak Parti’ye destek verdiğini ilan etti.[32] Bu kadar erken bir tarihten itibaren, web sitesinde düzenli olarak seçimlerle ilgili deklarasyonların yer alması alışık bir durum değildir. Kanaatimizce bu durum İskenderpaşa Cemaati’nin eski grup özelliğini kaybetmesinden ve yeni liderin bireysel özelliklerinden kaynaklanmaktaydı. Dağılan grubun artık kaybedecek bir şeyi yoktu ve Muharrem Nureddin Coşan yeni stratejiler deniyordu.
Erenköy Cemaati’nin Ak Parti öncesi Turgut Özal’ın Anavatan Partisini ve Milli Görüş’ü desteklediği biliniyordu, daha sonra da cemaat siyasi görüşünü açık bir şekilde  kamuoyuna deklare etmedi. Ancak Altınoluk dergisinde 2002 seçimleri, 2010 referandumu ve 2015’teki seçimlerden sonra mevcut iktidara yönelik olumlu yazılar kaleme alındı.[1]
Yahyalılı Cemaati 28 Şubat süreci ve sonrasında siyasi görüşünü belirtme konusunda oldukça ihtiyatlı davransa da 2015 seçimlerinde ve 2017 referandumunda medyaya yansıdığı biçimde iktidara açıkça destek verdi.[2]
24 Haziran 2018’deki Cumhurbaşkanlığı seçimi öncesinde yine dinî grupların seçim deklarasyonları görüldü. Mayıs ayı içerisinde Risale-i Nur Meşveret Grubu abilerinden Hüsnü Bayramoğlu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı destekleyeceklerini duyurdu. Bu seçimlerde Erdoğan seçim propagandasını “ülkenin bekası” üzerinden yürütmüştü. Bayramoğlu’nun uzun açıklamasında da, “Bugünkü mücadele, bu vatan ve millet için çalışanlar ile vatanı parçalamak ve milletimizi ecnebilere köle yapmak için çalışanlar ve onların şuurlu yahut şuursuz müttefikleri arasında cereyan eden bir mücadeledir,” cümleleriyle beka vurgusu ön plana çıktı.[3]
2018’de İsmailağa Cemaati’nin siyasi görüşü olarak kaynağı belirsiz bazı sosyal medya paylaşımları ve el ilanları çıkması üzerine seçime iki gün kala Ahmet Ustaosmanoğlu web sitesinden bir açıklama yaptı. Açıklamada, “Milletimiz, ülkemiz ve bütün Âlem-i İslâm için hayati bir kararın arefesindeyiz. Bu tarihi süreçte, kararını Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan ve arkadaşları tercihiyle ilân etmiş bulunan İsmailağa Câmiamızı hedef alan malum fitne ve fesat odaklarının, sosyal medya üzerinden yeniden faaliyete geçtikleri görülmektedir. Efendi Hazretlerimizin, özellikle Prof. Dr. Necmeddin Erbakan Hocanın vefatının ardından, Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın desteklenmesini açıkça söylediğini, buna rağmen söz konusu kesimin böyle bir durum vaki olmamış gibi bir algı oluşturmaya çalıştığını, sürecin hassasiyeti dolayısıyla bir kere daha kardeşlerimize hatırlatmak isteriz,” deniliyordu.[4]
Benzer şekilde Erenköy Cemaati’ne ait Aziz Mahmut Hüdayi Vakfı web sitesinden Erdoğan’a desteğini duyurdu.[5]  Menzil Cemaati’ne bağlı dernek ve vakıflar gazetelere verdikleri tam sayfa ilanlarla 2018 seçimlerinde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı destekleyeceklerini deklare ettiler.
Gazeteci Saygı Öztürk’ün 2019 yılında Menzil Köyü’ne yaptığı seyahatte hâli hazırdaki şeyh efendinin oğlu geçmişte merkez sağ liderlerini (Adnan Menderes, Süleyman Demirel, Turgut Özal, Mesut Yılmaz) ve günümüzde Ak Parti ve Recep Tayyib Erdoğan’ı desteklediklerini açık açık söylüyor.[6] Hem Menzil hem de Eskişehir Buhara Köyü’nde yapılan bu röportajlarda en dikkat çekici husus siyasi konuların en yüksek seviyedeki kişiler tarafından açıklıkla ifade edilmesidir.
Değişimin Nedenleri
Bugün (2022) ihtiyat ilkesinin bütün büyük dinî gruplarca terk edildiğini söyleyebilir miyiz? Hayır. Türkiye’de dinî grupların hâlâ ciddi çekinceleri söz konusu, gelecekte ne olacağı konusunda belirsizlik olduğunu düşünüyorlar ve faaliyetlerini kamuoyunda çok fazla görünür olmadan sürdürmeye çalışıyorlar. Bazı grupların liderlerini öğrenmek veya vakıf ve derneklerin hangi gruba ait olduğunu bilmek için hâlâ araştırma yapmak gerekiyor. Büyük grupların liderleri hâlâ tv kanallarına çıkmıyor, gazetelerde röportaj vermiyorlar. Bir başka ifadeyle dinî liderler hâlâ görünürlüklerini sınırlıyorlar.  Fakat artık her grubun bir yayınevi, pek çoğunun bir yardım derneği, hac ve umre organizasyonu yapan bir şirketi bulunuyor. Bazı tarikat gruplarının resmi web siteleri ve sosyal medya hesapları, resmi hesaplarla görünmek istemeyenlerin dolaylı web siteleri ve sosyal medya hesapları var. Grup liderlerinin fotoğrafları özlü sözlerle birlikte yaygın olarak paylaşılıyor. Şüphesiz seçim deklarasyonları dinî grupların en ileri düzeydeki görünürlük hamleleri. Peki, ne oldu da dinî gruplar tam ihtiyattan kısmî ihtiyata ya da görünürlük durumuna geçtiler?
Her şeyden önce belirli periyotlarla dinî gruplar üzerindeki adli baskı peyder pey yumuşadı, dinî grup mensubiyeti ve bu çerçevede zikir ya da sohbet halkalarına yapılan kolluk kuvveti baskınları azaldı. Pek çok kez sürgün ve hapis cezası alan Said Nursi’nin 1957’de Isparta’daki bir tugay camisinin temel atma töreninde ilk harcı atması bu değişimin göstergesidir. Ancak dinî gruplar üzerindeki adli baskı 2000’lere kadar devam edecektir. Mustafa Kara, “Polis, jandarma ve adliye tutanaklarına göre en ‘menfur’ kelimelerden birinin ‘tarikat’ kelimesi olduğunu” söylerken bu duruma işaret eder.[7]
Bu baskının yumuşamasında birkaç faktörün etkili olduğu söylenebilir. Çok partili demokratik sisteme geçilince siyasi partiler dinî grupların oy potansiyelini gördüler, dolayısıyla gruplara daha müsamahalı yaklaştılar. Bu durum sadece sağ partiler için geçerli değildir, sol partiler de dinî gruplarla zaman zaman iletişime geçtiler. Hakkârili Nakşibendi Şeyhi Mehmet Selim Seven 1946 ve 1950 seçimlerinde CHP milletvekili olarak seçilmişti. Oğlu Ubeydullah Seven ise 1954 ve 1957 seçimlerinde Demokrat Parti’den milletvekili oldu.[8] Menzil Cemaati CHP’li bazı yetkililerin oy için kendileriyle irtibat kurduklarını belirtir.[9] Zaman içerisinde dinî grupların oyları blok halinde sağa kaydı. Ancak yakın tarihte Fetullah Gülen’in Demokratik Sol Parti başkanı Bülent Ecevit’le yakın diyalog halinde olduğu bilinir, hatta Ecevit vefat ettiğinde Gülen taziye mesajı yayınlamıştı.
Kanaatimizce dinî gruplar üzerinde baskının hafiflemesinin diğer sebepleri, devlet kademesinde de çalışan çok sayıda kişinin dinî gruplara mensup olması, ayrıca söz konusu yaptırımlarla dinî grupların önüne geçilemeyeceğinin anlaşılmasıdır. Bu sonuncu gerekçeye itiraz edilebilir, zira 28 Şubat sürecinde dinî gruplar üzerinde baskılar yeniden şiddetlenmişti. Ancak demokratik bir sistemde bu tür baskıların uzun süre sürdürülemeyeceği kısa sürede anlaşıldı. Bugün küreselleşen dünya içerisinde bir taraftan Avrupa Birliği müzakerelerinin sürdüğü, diğer taraftan kitle iletişiminin devlet kontrolünden tamamen bağımsızlaştığı bir ortamda dinî gruplara yönelik eski baskı ve kontrol politikalarını sürdürmek mümkün görünmüyor.
Dinî grupların ihtiyatı terk etmeye başlamasının ikinci sebebi gruplar arası artan rekabet ve son yıllarda bu rekabeti etkileyecek internet merkezli kitle iletişim mantığıdır. 1980’lere kadar dinî gruplar oldukça küçüktü, toplumun geniş kesimlerine hitap etme imkânlarından mahrumdular, birbirlerinin alanlarına da çok az tedahül ediyorlardı. 80’lerdeki büyüme ile birlikte, özellikle tarikat grupları çok daha geniş kesimlere ulaşmayı düşündüler ve dergiler çıkarmaya başladılar. Yayıncılık konusunda oldukça tecrübeli olan Nurcu grupları bir kenara bırakacak olursak Haydar Baş grubunun İcmal dergisi 1983’te, İskenderpaşa Cemaati’nin İslâm dergisi 1983’te, İlim ve Sanat dergisi ile Kadın ve Aile dergisi 1985’te, Erenköy Cemaati’ne ait Altınoluk dergisi Yuvamız ekiyle birlikte 1986’da, Ömer Öngüt grubuna ait Hakikat dergisi 1993’te, Yahyalılı Cemaati’ne ait Yenidünya dergisi 1993’te, İsmailağa Cemaati’nin görüşlerini yansıtan Furkan dergisi 1995’te, Beyan dergisi 1999’da yayınlanmaya başladı. Menzil Cemaati’ne ait Semerkand dergisi 1999’da, Mostar dergisi 2005’te, Süleymanlılara ait Yedikıta dergisi ise çok yakın bir zamanda, 2008’de yayın hayatına çıktı. Bu dergiler gruplar büyüdükten sonra çıkmaya başladılar, yoksa dergiler sayesinde gruplar büyümediler. Ancak dergiler bir kez çıktıktan sonra grupların büyümesine katkıda bulundular.
İnternetin ve sosyal medyanın yaygınlaşması dinî grupları dergicilikten bir adım öteye götürdü. Bugün bu dergilerden yayın hayatına devam edenlerin bir kısmı sadece internette çıkıyor, bunun dışında hepsinin olmasa bile bazı dinî grupların gayriresmi isimleri veya vakıf-dernek isimleriyle açılan web siteleri, ayrıca sosyal medya hesapları bulunuyor. Zira gruplar artık eski kartopu tekniğiyle insanlara arzu edilen düzeyde ulaşamayacaklarının, diğer dinî gruplarla rekabet edemeyeceklerinin farkındalar. Ayrıca zaman zaman haklarında çıkan haberlere cevap vermek için de dijital iletişime mahkûm olduklarını biliyorlar.
Görünürlüğün artması doğal olarak dinî gruplara şeffaflık kazandırıyor. Şeffaflık son dönemlerde resmi ve özel, bütün kuruluşlara güvenmenin odak noktasını oluşturuyor. Görünür hale gelen gruplar eğitim merkezleri, yurtları, sohbetleri ve diğer faaliyetleri ile toplumun gözünde bir sır topluluğu olmaktan çıkıyorlar. Kendilerine uzak kişiler üzerinde bir sempati oluşturmasalar bile bilmemeye bağlı kalıp yargıları değiştirmeye başladıkları söylenebilir.
Son olarak ülkenin artan siyasi geriliminin dinî grupları da etkilediğini kabul etmek gerekir. 2014’te yapılan ilk cumhurbaşkanlığı seçimini oyların % 51,79’unu alan Erdoğan kazanmıştı. Ak Parti’nin peş peşe kazandığı ve tek başına hükümet olduğu üç genel seçimden sonra 7 Haziran 2015’te meclis çoğunluğunu kaybetmesi üzerine Kasım ayında tekrar seçimlere gidildi ve Ak Parti çoğunluğu sağladı. Bir yıl sonra, 15 Temmuz 2016’da bir darbe teşebbüsü yaşandı. 24 Haziran 2018’de hem genel seçimler, hem cumhurbaşkanlığı seçimleri yapıldı. Ak Parti tek başına meclisteki çoğunluğu kazansa da oy oranı düştü, Erdoğan ise oyların % 52,59’unu alarak yine cumhurbaşkanı seçildi. 2019 yerel seçimlerinde Ak Parti uzun süredir elinde tuttuğu, başta İstanbul ve Ankara olmak üzere pek çok büyük şehirdeki belediye başkanlığını kaybetti. Dolayısıyla son yıllardaki her bir seçim bir öncekine göre çok daha kritik hale geldi, siyasi partiler her defasında bir öncekine göre çok daha yüksek performans göstermek zorunda kaldılar. Bu şartlar altında dinî grupların ihtiyat ilkesine bağlı kalarak eski sessiz tutumlarını sürdürmeleri mümkün değildi. Zira sessiz kalmak, kamuoyunda iktidar partisinin artık zayıfladığı şeklindeki propagandayı kuvvetlendirebilirdi. Ayrıca siyaseten tarafsız bir görüntü iktidarın dinî gruplara yönelik tutum ve politikalarını genel anlamda olmasa da bazı gruplar özelinde değiştirebilirdi. Nihayetinde dinî gruplar mevcut iktidar döneminde elde ettikleri kazanımların farkındaydılar ve bir seçim mağlubiyetiyle bunları tehlikeye atmak istemediklerinden hükümete doğrudan destek gösterisinde bulundular.
Sonuç olarak ihtiyat ilkesi eski geçerliliğini büyük ölçüde yitirdi. Gruplar toplumsal, siyasal ve teknolojik gelişmelerden dolayı bir değişim içine girdiler ve daha görünür hâle geldiler. Mevcut şartlar içinde tekrar içlerine kapanmaları uzak bir ihtimal gibi görünüyor. Ancak dinî grupların varlığı hukukî bir zemine oturmadığı müddetçe ihtiyat, teenni ve tedbir söyleminin tamamen ortadan kalkması da beklenmemelidir.

---